WYKŁAD3 - UTW Kraśnik

Idź do spisu treści

Menu główne:

ZAJĘCIA 2019/2020
     Zdzisław Latos
    tel. 81 822 50 93
Tajne i jawne nauczanie w powiecie
 janowskim i kraśnickim
w latach 1939-1944

________________________________
      W roku 2018 obchodzona była 100. rocznica odzyskania niepodległości. Była okazja do omówienia zaangażowania nauczycieli w pracy na rzecz nowo odrodzonej Polski. Zagadnienie udziału nauczycieli w tajnym nauczaniu omówiłem na sesji naukowej zorganizowanej przez Sekcję Emerytów i Rencistów ZNP w Kraśniku oraz w 2018 roku brałem udział w projekcie "Tajnenauczanie." Cisi bohaterowie” realizowany przez Ośrodek „Brama Grodzka – Teatr NN” w Lublinie.
    Należy ocalić od zapomnienia nauczycieli, którzy organizowali szkolnictwo i oświatę w 20-leciu międzywojennym, w okresie okupacji, ze szczególnym uwzględnieniem tajnego nauczania, tych którzy pracowali w trudnych warunkach po wyzwoleniu. Sprawa jest dla mnie szczególnie bliska, ponieważ znałem osobiście bohaterów tamtych lat, wielu było moimi nauczycielami, następnie Kolegami w pracy pedagogicznej i społecznej.
***
            Po klęsce wrześniowej, Niemcy w październiku 1939 roku utworzyli Generalne Gubernatorstwo naczelne z dr Hansem Frankiem, w skład którego wchodził : Dystrykt Kraków. Radom, Lublin i Warszawa.
           Rozpoczęła się dyskryminacja nauczycieli i walka ze szkolnictwem od szczebla podstawowego do uniwersyteckiego:

       - 15 listopada rozwiązano Kuratorium Okręgu Szkolnego w Lublinie,
       - od 9 – 25 listopada zamknięto wszystkie szkoły średnie (23 XI w Kraśniku)
       - zakazano działalności Związku Nauczycielstwa Polskiego,
       - powołano Urząd Szkolny w Janowie Lubelskim, którym kierowali:

      1. Władysław Salwowski (1939-1941). W latach 50. ub. w. Kierownik Inwestycji Szkolnych KOS w Lubinie.
      2. Zygmunt Lepper, Bachetta, Asvald (1941-1943).
      3. Tadeusz Klee ur. w Wiedniu (1943-1944)

       T. Klee w latach 1920-1922 był nauczycielem w Ludmiłówce. Przed II wojną światową był kierownikiem szkoły w Księżomierzy. „W okresie okupacji wielu nauczycieli uratował od śmierci. Pomocy udzielał także Zygmunt Leppert pochodzący z Poznańskiego.

      Po delegalizacji, Związek Nauczycielstwa Polskiego przekształcił się w Tajną Organizację Nauczycieli TON).
Już w październiku 1939 roku powstała TON w Lublinie pod przewodnictwem Władysława Pietrykiewicza, Wiktora Helmana i Antoniego Kozłowskiego.

      W kwietniu 1940 roku rozpoczęła działalność Powiatowa Komisja Tajnego Nauczania w Kraśniku w składzie: 
                  Eustachy Maik,  Mieczysław Koszałka, Henryk Brydak, Bolesław Rycaj, Franciszka Skorupska.

W gminach działali delegaci TON:

       Adam Jaworczak – Annopol, Antoni Skakuj – Batorz,
      Wacław Koszałka – Brzozówka, Jan Romaniuk – Chrzanów,
      Jan Gąsiorowski – Dzierzkowice, Roman Łomnicki – Gościeradów,
      Joachim Mańkowski – Trzydnik, Władysław Salwowski i Feliks Luszawski – Modliborzyce,
      Michał Kida i Stefan Peimel – Urzędów,
      Henryk Mydlarz i Jan Barcik – Wilkołaz, Józef Wolanin – Zakrzówek.

Tajne nauczanie organizowane było w różnych formach:

     - tajne komplety, po paru uczniów ,przerabiające programy szkoły średniej,
     - nauczanie indywidualne przez nauczycieli i studentów,
     - rozszerzanie programów nauczania w szkołach powszechnych.
     Powiatowa Komisja Tajnego Nauczania w Kraśniku powołała Tajną Komisję Egzaminacyjną w składzie: 
     - Henryk Brydak – przewodniczący. 
     Członkowie: 
     Antonina Wilkówna, Halina Muszyńska , Stanisława Białasowa-Paulowa, Stefania Walknowska, Janusz Fert, ks.    Zieliński, ks. Gąska.

          Komisja przeprowadzała egzaminy w Kraśniku oraz wyjazdowe w Urzędowie, Dzierzkowicach, Zaklikowie, Janowie, Zakrzówku. Przeprowadzano również egzaminy indywidualne uczniów z Olbięcina, Bobów, Ostrowa, Wilkołaza.

        Po wcieleniu Ziem Zachodnich do Rzeszy napłynęło na Lubelszczyznę wielu przesiedleńców z Poznańskiego. Dla dzieci z rodzin wysiedlonych, w niektórych miejscowościach powstał drugi nurt tajnego nauczania kierowanego przez Biuro Szkolne Ziem Zachodnich w Lublinie, na czele z dr Tadeuszem Eustachiewiczem, byłym wizytatorem KOS w Poznaniu. W powiecie kraśnickim w Zakrzówku, pod kierownictwem Biura, tajne nauczanie w zakresie szkoły średniej, dla młodzieży przybyłej z poznańskiego, prowadziła Irena i Antoni Wingerowie, nauczyciele z Poznania.

        Od początku okupacji władze represjonowały nauczycieli: aresztowania, głodowe pobory wypłacane z opóźnieniem, podwyższono liczbę uczniów przypadającą na nauczyciela do 60., a następnie do 100. Czynni nauczyciele zmuszeni byli podpisać przyrzeczenia lojalności. Zwalniano nauczycieli, w pierwszej kolejności kobiety, ponieważ według władz okupacyjnych, posiadały większy wpływ na polityczne wychowanie dziecka niż mężczyźni.

        Nauczycielka z Ludmiłówki, Paulina Dumańska-Gryszeta wspomina, że po zwolnieniu z pracy od 1 stycznia 1940 roku pracowała nadał tajnie w porozumieniu z rodzicami. Nie miała poborów, skromne wynagrodzenie otrzymywała w naturze od rodziców. Nie zdając sobie wówczas z tego sprawy, byłem uczniem tajnego nauczania prowadzonego przez panią Dumańskią, a następnie przez Jana maszewskiego, wysiedlonego z Poznania.

        Okrojono do minimum programy nauczania, usunięto historię i geografię i zabroniono nauczania tych przedmiotów jak również literatury polskiej.

          Zarządzeniem władz okupacyjnych nakazano usunąć z podręczników wszelkie treści budzące uczucia narodowe. Z godnie z zarządzeniem, zebrano od uczniów podręczniki z języka polskiego. Po ich oddaniu brakowało m.in.: Godła, portretu Mościckiego, wiersza „ Kto ty jesteś” i innych czytanek, zawierających treści patriotyczne. Następnie wycofano ze szkół i bibliotek wszelkie podręczniki, które zastąpiono „Małym Sterem” dla klas młodszych i „Sterem” dla klas starszych, o bardzo ubogiej treści. Świadectwa promocyjne były w języku niemieckim i polskim.

     Foto:     Mały Ster, Ster, Świadectwo promocyjne.

        Już w końcu 1939 roku do tajnego nauczania w zakresie szkoły średnie przystąpili nauczyciele kraśnickiego gimnazjum, wierząc że wojna zakończy się na wiosnę, a trwało to 5 lat. Byli to: Henryk Brydak, Stanisław Mankiewicz, Włodzimierz Jaremko, Nadzieja Milton i ks. Kazimierz Fąfera, a następnie Halina Muszyńska, Stanisława Białasowa-Paulowa, Janusz Fert, Stefania Walknowska, Michał Nowakowski, Zofia Wijatowa, Antonina Wilk.
        W tajnym nauczaniu w zakresie szkoły średnie wyróżniły się szczególnie większe środowiska posiadające kadrę z rozwiązanych gimnazjów takich jak Kraśnik i Janów oraz w miejscowościach posiadających tradycje oświatowe, do których należał m.in. Urzędów, Modliborzyce, Zaklików, Annopol, Dzierzkowice, Zakrzówek, Wilkołaz, Trzydnik.

       W Kraśniku rozpoczęto pracę jesienią 1939 roku. Również w innych miejscowościach nauczycielstwo w jawnym nauczaniu przekazywało zakazane treści patriotyczne, narażając siebie i najbliższych na więzienia, obozy koncentracyjne, karę śmierci. W czasie okupacji w powiecie kraśnickim w wyniku represji zamordowanych i zmarłych zostało 57 nauczycieli.

        Po wyzwoleniu powołano Komisję Weryfikacyjną, która ustalała faktyczną działalność poszczególnych nauczycieli w tajnym nauczaniu i zaliczała do stażu pracy podwójnie okres pracy w konspiracyjnej oświatowej działalności.

                             Niepełny wykaz nauczycieli zaangażowanych tajnym nauczaniu w powiecie kraśnickim:
_______________________________________________________________________________
     Gmina                                                                  Nazwisko i imię
________________________________________________________________________________
     Annopol                                                 dr Br. Maćko, J. Pankiewicz, J. Flisińska, J. Kurcz, 
                                                                   M. Bałkowa, Kubacki, K. Przesmycki, M. Fojtowa, 
                                                                   M, i Stefan Matuszczykowie,  A. Osemlak
_________________________________________________________________________________________
     Batorz                                                    Gazda, H. Grzesiuk, W. Sagańska
_________________________________________________________________________________________
     Brzozówka                                            W. Misterek, B. Lipińska, J. Federowicz, 
                                                                  M. Wierzbiańska, M. i J. Kucharukowie, J. i Stanisława Piestrakowie
_________________________________________________________________________________________
     Chrzanów                                             A. Skrzat, H. Błaszczyk, Kaczańska
_________________________________________________________________________________________
     Dzierzkowice                                        St. Dygut-Pruszyńska, P. Dumańska-Gryszeta,  E. I A. Musiałowie,
                                                                 Sylwina Kuśmiderska, T. Skubik, B. Rachoń, ks. Fr. Gzik, St. Majewska,
                                                                 J. Tomaszewski,  Z. Jach, A. i A. Musiałowie
_________________________________________________________________________________________
     Gościeradów                                        A. Skrzypczak, R. Kwiatek, ks. J. Markowski,  M. Romaniuk, Żamecki,
_________________________________________________________________________________________
    Janów Lubelski                                      Z. Sowa, Zamorska, W. Zawadzka, J. Maj, J. Mazur, W. Zawadzka,
                                                                 I. Zamorska
_________________________________________________________________________________________
    Kawęczyn                                             M. i Fr. Cagara, G. Szczepanik, J. Świtluk, Fr. Ziobro,
_________________________________________________________________________________________
    Kosin                                                   M. Pierzchała, J. Zając, M. Rolecka, W. Święch
_________________________________________________________________________________________
    Kraśnik                                                 Cz. Stepnowski, St. Mankiewicz, Wł. Pędzisz, A. Wilk, J. Fert, 
                                                                 H. Muszyńska, S. Paulowa-Białasowa, ks.F. Gąska, Z. Gołębiowski, 
                                                                 Stefania Walknowska, Z.Wijatowa
________________________________________________________________________________________
    Modliborzyce                                       Łuszawski, M. Luszawska, W. Kowalińska, Jaremkiewicz,
                                                                P. Rozpondek, W. Pikula, J. Olszowy, S. Torla, Hi Kuśmiderska,
                                                                Z. Janicka i J. Pietras
_________________________________________________________________________________________
     Potok                                                  T. Tepper, St Hostynek, E. Wraga
_________________________________________________________________________________________
     Trzydnik                                              L. Dziwisiński, F. Kopeć, J. Mańkowski, H. Boniaszczuk,
                                                                J. Hejda, G. Liponoga, M. Kozohorska
_________________________________________________________________________________________
    Urzędów                                               M. Kida, Stefania Pękalska, M. Pękalski, ks. J. Drabik, 
                                                                 J. Babst, Serbyn, M. Krzyściak i M. Barwa, O. Natorska, 
                                                                 T. Turkowska i J. Toroński
_________________________________________________________________________________________
    Wilkołaz                                                J. Bownik, J. Nosek, M. Warchoł, T. Kiszka, M. Kołsut, 
                                                                 J, Cagara, Fr. Zarębska, M. Piskorska
_________________________________________________________________________________________
   Zaklików                                                dr W. Twardy-Meredyński, A. Sapiński, A. Mika, 
                                                                 M. Gerus, R. Ryński
_________________________________________________________________________________________
   Zakrzówek                                             T. Kuśmiderski, J. i J. Rozmejowie, J. i Wł. Adamiakowie, 
                                                                 E. Urbanek, J.Sadkowski, H. Tutaj, K. Zajączkowski i Fr. Wolanin
_________________________________________________________________________________________
                            Źródło: Rocznik Ogniska Nauczycielskiego w Lublinie nr 4 1972, s. 95-126 i inne.

        Tajne nauczanie w pow. kraśnickim prowadziło ponad 200 nauczycieli z ich pracy pedagogicznej korzystało kilkuset uczniów.
        Okres okupacji niemieckiej spowodował przerwę w nauczaniu znacznej liczby młodzieży urodzonej w latach 1925-1933, szczególnie w zakresie szkoły średniej. Po wyzwoleniu młodzież tamtych lat, opóźniona wiekiem chciała kontynuować naukę rozpoczętą przed wojną lub w tajnym nauczani. Obserwowało się pęd do nauki, szczególnie upośledzonej dotychczas w tym zakresie młodzieży wiejskiej. Młodzież pochodzenia chłopskiego stanowiła ponad 50% ogółu uczniów szkół średnich.
         Aby zaspokoić potrzeby oświatowe ,we wrześniu 1944 roku wznowiły naukę szkoły średnie: Prywatne Gimnazjum i Liceum Ogólnokształcące w Kraśniku, którego dyrektorem był H. Brydak i w Janowie Lubelskim.

15 października 1944 roku otwarto Prywatne Koedukacyjne Gimnazjum dla Dorosłych, gdzie funkcję dyrektorów pełnili: Karol Przesmycki, Józef Kalata, Mieczysław Koszałka, Franciszek Cagara - działacze TON.

11 września 1944 roku rozpoczęło również działalność Prywatne Gimnazjum Stowarzyszenia Kupców Polskich w Kraśniku, tzw. „Handlówka”.

We wrześniu 1944 roku rozpoczęły naukę Gimnazja Ogólnokształcące w Zaklikowie i w Zakrzówku.

10 kwietnia 1945 otwarte zostało Prywatne Koedukacyjne Gimnazjum OgniskaZNP w Urzędowie. Twórcami tych szkół byli w większości działacze TON, a uczniowie klas starszych w początkowo wywodzili się z tajnego nauczania.

Aby uzupełnić wykształcenie niekwalifikowanych nauczycieli, których wg stanu na 1 stycznia 1951 roku było w powiecie 169, na ogólnąliczę410 zatrudnionych, powołano w 1947 roku Rejonową Komisję Kształcenia Nauczycieli; dyrektorami Komisji byli: M. Koszałka i F. Cagara.

Dzięki tajnemu nauczaniu już w pierwszych latach po wyzwoleniu mieliśmy w Kraśniku maturzystów: W roku szkolnym 1944/45 – 10., 1945/46 – 18., 1946/47 -17., 1948/49 – 14. W roku szkolnym 1950/51 inteligencję powiatu kraśnickiego zasiliło 97 maturzystów z kraśnickiego gimnazjum, w tym 35 z kwalifikacjami pedagogicznymi, byłych uczniów jawnego i tajnego nauczania z zakresu szkoły powszechnej.

           Absolwenci Gimnazjum Ogólnokształcącego, Gimnazjum dla Dorosłych i Gimnazjum Kupieckiego (Handlówki) z Kraśnika oraz szkół średnich i zawodowych z trenu powiatu zostali zatrudnieni w różnych instytucjach lub kontynuowali studia, a absolwenci Rejonowej Komisji Kształcenia Nauczycieli uzupełnili kadry w szkolnictwie.

Deficyt inteligencji spowodowany wojną stopniowo zostawał nadrabiane.

            Należy chylić czoła przed ofiarnymi nauczycielami, którzy kształcili i wychowywali nas
                                              w trudnych czasach okupacji i po wyzwoleniu.

CZEŚĆ ICH PAMIĘCI 


      Bibliografia

    Wit Szymanek- „Z dziejów Gimnazjum i Liceum Ogólnokształcącego w Kraśniku”(1998r).
    Wit Szymanek - „Z dziejów powiatu janowskiego i kraśnickiego”(2003r.).
    Wit Szymanek  -„Z dziejów ZNP w pow. janowsko-kraśnickim, „Regionalista”nr 23 (2009 r.).
    Stanisław Speruda:„Tajne nauczanie w powiecie kraśnickim w latach 1939-1945”, „Rocznik Ogniska Nauczycielskiego w Lublinie” 1972,nr 4.
    Leopold Makuch: „Jawne nauczanie w S. P. nr 2 w Kraśniku”,„Regionalista” nr 23,(2009 r.)
    Henryk Krawiec: „Szkoła Podstawowa im. Jana Kochanowskiego w Zakrzówku 1899-1999”(2000 r.)
    Teresa Kołakowska: „Marzenia i czyny” – Opowieść o Marii z Nowosielskich Kołsutowe, Warszawa 2011r.
    Kronika Szkoły Powszechnej w Ludmiłowce.
    Zdzisław Latos: „Wspomnienia wiejskiego nauczyciela”(2008 r.)
    Zdzisław Latos: „Nasza wieś Ludmiłówka”(2009 r.).
    Kazimierz Kaznowski: „Martyrologia nauczycielstwa w Lubelskiem” (1995 r.)
   Jerzy Doroszewki – red. : „Słownik biograficzny ZNP na Lubelszczyźnie”(2004 r.)


 
Wróć do spisu treści | Wróć do menu głównego